۳ نکته‌ای که باید در مورد صفنیا بدانید

کتاب صفنیا اثری شگرف و پیچیده است، آمیخته‌ای از چرخش‌های معنادار، شعرهایی شورانگیز، وعده‌هایی عمیق، که با اخطارهایی بی‌پرده و جدی آمیخته شده است. صفنیا که در اواخر دوران پادشاهی جنوبی نبوت می‌کرد، عمدتاً از داوری‌ای سخن می‌گوید که خداوند ابتدا از طریق تبعید بر یهودا اعمال خواهد کرد (صفنیا ۱: ۴–۶) و سپس به‌صورت جهانی در روز واپسین بر همه‌ی بشریت اجرا خواهد نمود (صفنیا ۱: ۲–۳). این داوری بخش عمده‌ی کتاب را دربرمی‌گیرد (صفنیا ۱: ۲–۳: ۸). با این حال، هرچند تمرکز صفنیا بر داوری است، او در نهایت خواننده را به سوی امید در وعده‌های نجات‌بخش خدا برای رهایی قومش هدایت می‌کند (صفنیا ۳: ۹–۲۰). سه نکته‌ی زیر به ما کمک می‌کند تا پیام نبوتی صفنیا را از منظر داوری و امید بهتر درک کنیم:

۱. صفنیا سرشار از ارجاعات به کتاب‌های پیشین عهدعتیق است.

برای فهم دقیق صفنیا، بهترین توصیه این است که با کتاب‌مقدس خود عمیقاً آشنا باشید. خدمت نبوتی صفنیا مملو از ارجاعات به متون پیشین عهدعتیق است که کلید درک پیام او را در اختیار می‌گذارند. چند نمونه این موضوع را روشن‌تر می‌کنند:

• در صفنیا ۱: ۲–۳، شاهد تغییر روایت آفرینش در پیدایش ۱ هستیم؛ جایی که صفنیا نظم آفرینش را به‌صورت معکوس به کار می‌گیرد تا تصویری از داوری و ویرانی ترسیم کند. در حالی که پیدایش ۱ آغاز همه‌چیز را در کار خلقت خدا روایت می‌کند، صفنیا از نابودی همه‌چیز در داوری الهی خبر می‌دهد. او در این ارجاع، به نابودی «موانع (یعنی بت‌ها) همراه با شریران» اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که بت‌پرستی شریرانه‌ی انسان، داوری را به دنبال خواهد داشت.
• در صفنیا ۱: ۹، به مجازات کسانی اشاره می‌شود که «برآستانه می‌جَهَند». این تصویر از پرستش فلسطینیان در معبد داجون (اول سموئیل ۵: ۵) برگرفته شده و نشان می‌دهد که قوم خدا نیز در پرستش خود به شیوه‌ای مشابه عمل کرده‌اند و پرستش خدای یگانه را با آیین‌های بت‌پرستانه درآمیخته‌اند. این ارجاع نه‌تنها التقاط‌گرایی در پرستش اسرائیل را به‌عنوان دلیلی برای داوری الهی برجسته می‌کند، بلکه «خانه‌ی ارباب» را به‌عنوان معبدی معرفی می‌کند که از طریق پرستش کاذب پر از «ظلم و فریب» شده است. (صفنیا ۱: ۹: «و در آن روز بر همه آنانی که برآستانه می‌جَهَند عقوبت خواهم رسانید، و بر آنانی که خانه‌ خداوند خود را از ظلم و فریب پر می‌سازند.»)
• در صفنیا ۲: ۱۵، آشور می‌گوید: «من هستم و جز من کسی نیست»؛ عبارتی که از تکرار آن در اشعیا ۴۰–۴۸ می‌آید، جایی که خدا خود را این‌گونه معرفی می‌کند: «من هستم و جز من نیست» (اشعیا ۴۴: ۶؛ ۴۵: ۵، ۶، ۱۴، ۱۸، ۲۱؛ ۴۶: ۹). گناه آشور تکبر کفرآمیزی است که خود را در جایگاه خدا قرار می‌دهد. (صفنیا ۲: ۱۵: «این است، شهر فرحناک که در اطمینان ساکن می‌بود و در دل خود می‌گفت‌: «من هستم و غیر از من دیگری نیست‌؛ من هستم و غیر از من دیگری نیست‌.» چگونه خراب شد! خوابگاه حیوانات گردیده است‌! هرکه از آن عبور کند، بر آن سخریه کرده‌، دست خود را خواهد جنبانید!»)
• در صفنیا ۲: ۴–۱۵، بخش عمده‌ی «داوری بر ضد ملت‌ها» از لیست ملت‌های در پیدایش ۱۰ الهام گرفته شده و داوری بر ملت‌ها را پیش‌بینی می‌کند.
• در صفنیا ۳: ۹–۱۲، رهایی به‌منزله‌ی تغییر ماجرای بابل (پیدایش ۱۱: ۱–۹) به تصویر کشیده شده و وحدت پرستش خدا را نوید می‌دهد.

این ارجاعات، همراه با نمونه‌های بسیار دیگر، نشان می‌دهند که صفنیا به‌گونه‌ای غنی و آگاهانه با متون پیشین عهدعتیق پیوند دارد.

۲. روز خداوند، روز داوری و بازسازی است.

یکی از مهم‌ترین مضامین صفنیا، «روز خداوند» است؛ عبارتی که شانزده بار در عهدعتیق آمده و سه مورد آن در صفنیا (صفنیا ۱: ۷، ۱۴) یافت می‌شود. دیگر عبارات مانند «آن روز» (بیست ارجاع)، «در آن زمان» (چهار ارجاع) یا «آنگاه» (دو ارجاع) نیز به این مفهوم اشاره دارند و در مجموع، بیست‌ونه اشاره‌ی صریح به روز خداوند در این کتاب وجود دارد. دانشمندان مدت‌هاست که درباره‌ی معنای این روز بحث می‌کنند و آن را به مفاهیمی چون آیین‌های مذهبی، جنگ مقدس، ظهور الهی، عهد یا ترکیبی از این‌ها نسبت داده‌اند.

صفنیا اما دیدگاهی بنیادین‌تر ارائه می‌دهد. هرچند همه‌ی این ویژگی‌ها در کتاب او دیده می‌شود، او روز خداوند را به‌سادگی به‌عنوان روز آمدن خدا توصیف می‌کند. در این روز، خدای آسمان‌ها از معبد آسمانی خود برمی‌خیزد (صفنیا ۱: ۷، ۹)، به‌سان جنگجویی الهی در رأس لشکرهای آسمانی ظاهر می‌شود (صفنیا ۱: ۷، ۱۴، ۱۶)، لعنت‌های عهد و برکت‌های عهد را اعمال می‌کند (صفنیا ۱: ۱۳، ۱۸؛ ۳: ۱۹–۲۰) و با جلالی الهی حضور می‌یابد (صفنیا ۱: ۱۵). به بیان دیگر، روز خداوند، روز آمدن اوست؛ امیدی مبارک برای ایمان‌دارانی که به کوه خدا هدایت می‌شوند (صفنیا ۳: ۱۱) و تا ابد در امنیت ساکن خواهند بود (صفنیا ۳: ۹–۲۰)، اما روزی هراس‌انگیز از خشم الهی برای شریران که داوری بر آن‌ها اجرا خواهد شد (صفنیا ۱: ۲–۱۸؛ صفنیا ۲: ۴–۳: ۸).

۳. فروتنی و تکبر، مضامینی کلیدی هستند.

در نهایت، مضمون روز خداوند با ایده‌ی الهیاتی تغییر سرنوشت متکبران و فروتنان پیوند می‌خورد. خودبزرگ‌بینی، دلیل اصلی داوری در روز خداوند است. پس از ذکر لعنت‌هایی بر موآب به‌خاطر تمسخرهای متکبرانه‌اش علیه قوم خدا، صفنیا به‌صراحت می‌گوید:

• «این به‌سبب تکبّر ایشان بر ایشان وارد خواهد آمد،
  زیراکه قوم یَهْوِه صبایوت را ملامت نموده‌،
  بر ایشان فخر کردند.» (صفنیا ۲: ۱۰)

متکبران کسانی هستند که از کوه مقدس خدا «برداشته خواهند شد» (صفنیا ۳: ۱۱). اینان نه‌تنها خود را بزرگ می‌پندارند، بلکه در تکبرشان به خودستایی کفرآمیز روی می‌آورند. آشور به‌عنوان شهری «شادمان» توصیف می‌شود که عبارت ویژه‌ی اشعیا ۴۰ تا ۴۸ را به خود نسبت می‌دهد: «من هستم و جز من کسی نیست» (صفنیا ۲: ۱۵). این خودستایی کفرآمیز اوج تکبر است. اما در روز خداوند، کسانی که خود را سرافراز می‌کنند، به زیر افکنده خواهند شد.

در مقابل، رهایی در صفنیا به سرافرازی فروتنانی اختصاص دارد که در خداوند شادی می‌کنند. گذار از داوری به نجات در صفنیا ۳: ۹، با گردآمدن پرستندگانی از همه‌ی ملت‌ها رخ می‌دهد؛ قومی که صفنیا آن‌ها را «ذلیل و مسکین» می‌نامد (صفنیا ۳: ۱۲). اینان خود را بزرگ نمی‌شمارند، بلکه برای نجات خود «اسم یَهْوِه را» می‌خوانند (صفنیا ۳: ۹). فروتنان نه در خود، بلکه در خداوند شادی می‌کنند و او را پرستش می‌نمایند (صفنیا ۳: ۱۴). شگفت‌آورتر آنکه خداوند نیز در محبت خود بر این فروتنان شادی می‌کند (صفنیا ۳: ۱۷).

هرچند قوم خدا برای مدتی «لنگان» یا «رانده‌شدگان» خوانده شوند (صفنیا ۳: ۱۹) و مورد تمسخر و تحقیر ملت‌ها قرار گیرند (صفنیا ۲: ۸؛ ۳: ۱۹)، وعده‌ی خدا این است که او فروتنان را سرافراز خواهد کرد و آن‌ها را «در میان تمامی قوم‌های زمین نامدار و سرافراز» خواهد ساخت (صفنیا ۳: ۱۹، ۲۰). در حقیقت، دعوت کلیدی صفنیا ۲: ۳ در این است: «عدالت را بطلبید و تَواضع را بجویید» (صفنیا ۲: ۳)؛ دعوتی بنیادین به «جست‌وجوی خداوند».

به‌طور خلاصه، پیام الهیاتی صفنیا، که از طریق پیوندهای بسیار با دیگر متون عهدعتیق بیان شده، این است: در روز خداوند، «و هرکه خود را بلند کند، پست گردد و هرکه خود را فروتن سازد سرافراز گردد.» (انجیل متی ۲۳: ۱۲).